Bij het ter perse gaan van dit blad is het eerste stof rondom het Regeerakkoord waarmee de coalitiepartners VVD, CDA, D66 en de ChristenUnie in oktober 2017 hun geloofsbrieven afgaven, enigszins neergedwarreld. Het akkoord met de titel “Vertrouwen in de toekomst” schetst in 55 pagina’s de plannen waarmee het kabinet in de komende vier jaar er voor wil zorgen dat Nederland een veilige, zorgzame en hechte samenleving blijft (of wordt?). Maar ook wordt aangekondigd dat er “zekerheid en kansen in een nieuwe economie” geboden worden, dat er een ambitieus klimaatbeleid komt en dat Nederland als land herkenbaar blijft in een internationale inbedding. Het zijn grote woorden in de inleiding, die vervolgens in vier hoofdstukken worden vertaald in puntsgewijs geformuleerde beleidsplannen.
De inkt van het akkoord was nauwelijks droog of de nieuwe Minister van (toen nog) Veiligheid en Justitie, geen onbekende van dit blad, zorgde er met een van zijn eerste beslissingen voor dat zijn ministerie werd omgedoopt in “Justitie en Veiligheid”. Een kostbare operatie, waarmee het kabinet wil uitdrukken dat veiligheid alleen kan worden gewaarborgd als de rechtstaat als uitgangspunt wordt genomen. Een duidelijk en volkomen terecht standpunt.
Jammer dat de regering veel minder heldere standpunten durft in te nemen wat betreft de arbeidsmarkt en sociale zekerheid. De plannen die in hoofdstuk 2 van het Regeerakkoord (met als titel “Zekerheid en kansen in een nieuwe economie”) worden gepresenteerd, zijn nauwelijks ambitieus te noemen. Sterker: ondanks de titel wordt in dit hoofdstuk geen woord gewijd aan de ontwikkelingen in de ‘nieuwe economie’. Alleen al een nieuw fenomeen als platformarbeid leidt tot allerlei arbeidsrechtelijke vragen. De verwachting is gerechtvaardigd dat dit in de komende kabinetsperiode in elk geval niet minder wordt. Heeft een platformwerker een arbeidsovereenkomst? En kan die vraag eigenlijk wel aan de hand van het huidige arbeidsrecht worden beantwoord? Het Regeerakkoord gaat er volkomen aan voorbij.
Los van de juridische vragen die platformarbeid en andere ontwikkelingen in de ‘nieuwe economie’ met zich brengen, kan – en moet wat mij betreft – ook in meer algemene zin de vraag worden gesteld hoe wij als samenleving de factor arbeid en de daarmee samenhangende sociale zekerheid willen organiseren. Als, zoals het kabinet in de inleiding van het Regeerakkoord in nogal ronkende termen schrijft, de doelstelling is om een sterk land nog beter te maken voor iedereen en te voorkomen dat mensen achterblijven, dan vergt dit een aanzienlijk diepgaandere analyse van de knelpunten van de huidige arbeidsmarkt dan uit het akkoord blijkt. Sterker gezegd: van een dergelijke analyse blijkt niets. Integendeel: een groot deel van de voorgestelde maatregelen vormt in feite alleen een hersteloperatie van in de vorige kabinetsperiode al te haastig doorgevoerde wetgeving. Loopt u ze maar even langs: krap twee jaar na de inwerkingtreding van de Wwz kondigt het kabinet aan een cumulatiegrond in het ontslagrecht te introduceren, gecombineerd met een soort C-factor 2.0, omdat het ontslagrecht met het grondenstelsel in de praktijk toch minder flexibel bleek uit te pakken dan bedacht. Ook wordt er “meer balans” in de transitievergoeding aangebracht door “enkele scherpe randen” weg te nemen, en gaan we gewoon, net als het was, weer terug naar een periode van 36 maanden voordat een arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd ontstaat. De Wet DBA, een jaar na de Wwz ingevoerd, wordt in het Regeerakkoord met zoveel woorden een mislukking genoemd. In plaats daarvan wordt een ‘opdrachtgeversverklaring’ aangekondigd die verdacht veel lijkt op de oude VAR, met dit verschil dat deze verklaring alleen wordt geïntroduceerd voor zzp’ers ‘aan de bovenkant’.
Met dit soort maatregelen wordt alleen maar aan wat losse knoppen gedraaid, veelal in de richting waarin ze tot een paar jaar geleden stonden. Op zichzelf is dat nuttig, en nodig, want inderdaad lijkt het er op dat de Wwz en de Wet DBA op sommige punten meer kwaad dan goed hebben gedaan. Maar veel nuttiger en nodiger is dat in bredere zin wordt nagedacht over de wijze waarop wij als samenleving arbeid en sociale zekerheid organiseren.
Wanneer wij willen voorkomen dat mensen achterblijven, volstaat het bijvoorbeeld niet om de stormachtige groei van het fenomeen zpp’er alleen te bestrijden door onderscheid te maken tussen ondernemers die een hoog tarief respectievelijk een laag tarief kunnen vragen, en te denken dat het probleem daarmee is opgelost. Dan moeten wij ons afvragen hoe het komt dat in Nederland, in vergelijking tot de ons omringende landen, onevenredig veel werkaanbieders en werkuitvoerders graag het etiket ‘opdracht’ op het geleverde werk willen plakken. De fiscale en financiële voordelen van dat etiket zijn – op korte termijn –voor beide partijen vast heel aantrekkelijk. Maar is het wenselijk voor de samenleving dat hele groepen ondernemers geen inkomstenbelasting betalen omdat de winst uit hun onderneming ontoereikend is? Vinden wij het als samenleving houdbaar dat honderdduizenden mensen onverzekerd aan het werk zijn? Is het gewenst dat zij niet afdragen aan de collectieve voorzieningen zoals de Ziektewet, de Werkloosheidswet en verplicht gestelde bedrijfstakpensioenregelingen, terwijl zij daarop mogelijk wel aanspraak maken wanneer alsnog wordt vastgesteld dat zij ‘gewoon’ een arbeidsovereenkomst hadden? Wordt onze samenleving er als geheel beter op wanneer ondernemingen elkaar kunnen beconcurreren op arbeidsvoorwaarden? Waarom staan wij toe dat bedrijven als Deliveroo van werkers eisen dat zij van werknemer zzp’er worden, door hen in een zelf aangeschafte Deliveroo-jas met een zelf bekostigde Deliveroo-tas op een eigen fiets maaltijden te laten bezorgen? Huh? Geeft ons arbeidsrecht niet een dwingendrechtelijke definitie van wat een arbeidsovereenkomst is? En als het mogelijk is om daar met een investering in een eigen jas en tas onderuit te komen, is dat dan wenselijk?
Ik realiseer mij terdege dat het voor deze coalitie vast niet gemakkelijk geweest zal zijn om het überhaupt met elkaar eens te worden over het kabinetsbeleid voor de komende vier jaar. En wellicht is de roep om een verder reikende visie op onze arbeidsmarkt gewoon te veel gevraagd, zeker van een kabinet dat wordt aangevoerd door een premier die in zijn H.J. Schoo-lezing uit 2013 debiteerde dat visie is als een olifant die het uitzicht belemmert. Toch vrees ik dat het zonder die visie simpelweg niet mogelijk zal zijn er voor te zorgen dat Nederland een veilige, zorgzame en hechte samenleving blijft. Een duurzame en toekomstbestendige inrichting van ons arbeidsrechtelijke stelsel, waarin voor iedereen een goede balans tussen kansen en voldoende zekerheid wordt gevonden, is daarvoor een wezenlijk vereiste. Overigens zou het ontwikkelen van die visie niet alleen een opdracht aan de politiek moeten zijn, maar aan ons allemaal. U mag deze column dan ook lezen als een oproep om in 2018 de arbeidsrechtelijke congressen, bijeenkomsten, seminars, ontbijtsessies, vaktechnische lunches en al die andere bijeenkomsten die wij met elkaar gaan organiseren, niet weer, of in elk geval niet alleen, te besteden aan de wijzigingen in de Wwz of de Wet DBA. Laten we het komende jaar met elkaar proberen zicht te krijgen op de echte knelpunten, de echte zorgen, de echte uitdagingen, en mogelijk zelfs de echte oplossingen die nodig zijn voor het behoud van een prettige en stabiele samenleving – voor ons allemaal. Wellicht kunnen we dan onze premier er van overtuigen dat je alleen van een uitzicht kunt genieten, als je visie hebt. Letterlijk en figuurlijk.