Column

De organisatiegraad in Nederland is laag. En al jaren afnemend. Afgezien van enkele beroepsgroepen als politie en piloten, is hooguit een vijfde van de werknemers lid van een vakbond. Nog lid moet je daar omineus aan
toevoegen. Het ledenbestand is over het algemeen sterk vergrijsd. Zelfs als er rekening wordt gehouden met de in rap tempo verhoogde AOW-leeftijd, kan het haast niet anders of de organisatiegraad gaat nog verder naar beneden de komende jaren.
Een belangrijke hoeksteen, zo niet het fundament, van de arbeidsverhoudingen in Nederland zijn collectieve afspraken over arbeidsvoorwaarden tussen werkgevers(organisaties) en vakbonden. Zelfs het in de Wwz neergelede nieuwe ontslagrecht, hebben we aan dit overleg te ‘danken’. Waar er veel kritiek was op bijvoorbeeld het meeschrijven van de ING-bank aan fiscale regels voor ingewikkelde obligatieconstructies, is het binnen de polder volstrekt bon ton om wettelijke maatregelen af te stemmen met of zelfs (mede) te laten vormgeven door de sociale partners. Die laatste term is veelzeggend. Hoewel af en toe de trom van ‘het primaat van de politiek’ wordt geroerd, zou je hen als mede- of hulpwetgever kunnen zien. Wel is op een aantal terreinen hun rol formeel teruggedrongen: de uitvoering van de werknemersverzekeringen is hun bijvoorbeeld ontnomen en de regering is niet langer verplicht om de SER over onderdelen van sociaal-economisch beleid te raadplegen.
Los daarvan zijn cao’s thans bepalend voor de arbeidsvoorwaarden voor de overgrote meerderheid van de werknemers, georganiseerd of niet. In feite strekken cao-afspraken werkgever en werknemer tot wet. Ze
zijn misschien zelfs belangrijker dan de wet. Wetten bieden – vaak in polderoverleg bepaalde – kaders, maar voor de in concreto geldende opzegtermijn, de scholingsvoorzieningen, de ontslagvergoeding en het maandsalaris zal de werknemer in de eerste plaats de cao, niet de wet dienen te raadplegen. Op zichzelf is het ook reuzehandig dat het cao-instrument bestaat. Het bespaart individuele werkgevers en werknemers een hoop gedoe, geregel en geonderhandel. De cao toepassen en klaar. Een compleet pakket, inclusief afspraken over zaken waarvan ze zich nooit bewust waren dat die ook wel eens nuttig zouden kunnen zijn.
Gegeven het belang van cao’s, is de slinkende achterban van de vakbonden zorgelijk. Het beeld doemt op dat cao-onderhandelen, naast handwerken, koersbal en bridge, als dagbesteding ingezet gaat worden op de
bejaardensoos. Weinig constructieve verwijten gaan nu al over en weer tussen de generaties. Die jongeren van tegenwoordig – pakweg iedereen onder de 45 – zouden geen idealen meer hebben. De ouderen van de vakbond zouden daartegenover alleen maar aan hun eigen belangen (behoud pensioen en ontslagvergoeding) denken. De solidariteitstroef wordt vanuit beide kampen opgeworpen: de ander moet vooral zijn steentje bijdragen. De vraag hoe lang het huidige stelsel en het cao-fundament daaronder nog houdbaar zijn, lijkt me al met al gerechtvaardigd.
In zijn advies uit 2013 ziet ook de SER de bedreigingen voor het huidige stelsel onder ogen (SER-advies Verbreding Draagvlak cao-afspraken, nr. 2013/03). Hij beveelt onder meer van harte aan dat de bonden hun
ledenbestand uitbreiden en daarmee ook verjongen. Ik vraag me echter af of dat nog tijdig tot een verandering gaat leiden. Zelfs als de bonden meer gaan twitteren of flashmobben of andere hippe acties gaan ondernemen voor de next generation. Ook het ombouwen van bonden tot ANWB-achtige service organisaties, voor rechtshulp en korting op bezoek aan musicals en musea, lijkt het tij tot nu toe niet te kunnen keren. Een terugkeer naar klassiek radicaal  actievoeren, zoals onder leiding van de huidige SP-voorzitter is gebeurd in de schoonmaakbranche, heeft in die specifieke sectoren wel tot veranderingen geleid. Het doet echter niet af aan de algemene tendens. De kaars brandt nog even wat feller, vlak voor zij uitdooft.
Ik schep er geen genoegen in om de cao-Cassandra uit te hangen. Waar anderen nog de noodklok luiden, ben ik toch bang dat zo onderhand de doodsklok onvermijdelijk wordt. Als ik om me heen kijk in het wereldje van
arbeidsrechtprofessionals, is de overgrote meerderheid geen fan, laat staan lid van een vakbond. Om over mijn studenten nog maar te zwijgen. Waar het volgens de SER misschien nog vijf voor twaalf is, is het volgens mij toch al aanzienlijk later. In haar column in dit blad (TRA 2015/44, afl. 5) is Sick dan ook terecht bezorgd over het gebrek aan creativiteit bij de sociale partners.
Collectieve afspraken zijn evenwel ongelofelijk belangrijk voor zowel werkgevers als werknemers. Zeker kleine werkgevers zijn simpelweg niet in staat om de benodigde arbeidsvoorwaarden allemaal zelf te regelen. Dat
individuele werknemers niet de macht of expertise hebben, is in essentie niet anders dan toen het arbeidsrecht in de 19e eeuw werd ‘uitgevonden’.
Als we het bestaande systeem van collectieve arbeidsvoorwaardenvorming, dat met horten en stoten heus niet zo onaardig werkt, overeind willen houden, zal er wel iets moeten gebeuren. In het SER-advies wordt daartoe een aantal aanzetten gegeven. Zoals verandering van cao’s, die meer een raamwerk voor individueel maatwerk zouden moeten worden. Op zichzelf lost dat het representativiteitsprobeem nog niet op. Het biedt
werkgevers en werknemers echter wel de mogelijkheid om collectieve afspraken die hun niet zinnen bij te stellen. Voor zover het standaard-pakket hun past, kunnen ze dat omarmen. Werkgevers en werknemers
stemmen dan met de voeten, als het ware. Een soort referendum achteraf over de cao. Cao’s moeten het dan vooral van hun inhoudelijke kwaliteit en nut voor de betrokken individuele werkgevers en werknemers hebben, niet van de ledenaantallen van de cao-partijen. Geen ‘alternatief voor vakbond’ dus, maar een alternatieve vorm van representativiteit van die bonden. Bonden en werkgeversorganisaties zullen
genoeg voeling met hun achterban – jong, oud, groot, klein – moeten hebben om een voor hen acceptabel pakket bij elkaar te onderhandelen. Anders kiest die ‘achterban’ voor afwijkend maatwerk.
Uiteraard is die andere benadering niet zonder problemen. Hoe voorkom je cherry picking? Hoe zorg je ervoor dat de noodzaak van maatwerkafspraken individuele partijen niet te veel wordt? Ik meen echter wel dat we anders moeten gaan denken. De macht en legitimatie van vakbonden, gelegen in hun blokvorming, zijn tanend. Opdat we een werkbaar en fatsoenlijk arbeidsrecht behouden, zullen cao’s en de onderhandelingen daarover op een andere manier worden vormgegeven.