De organisatiegraad in Nederland is laag. En al jaren afnemend. Afgezien van enkele beroepsgroepen als politie en piloten, is hooguit een vijfde van de werknemers lid van een vakbond. Nog lid moet je daar omineus aan
toevoegen. Het ledenbestand is over het algemeen sterk vergrijsd. Zelfs als er rekening wordt gehouden met de in rap tempo verhoogde AOW-leeftijd, kan het haast niet anders of de organisatiegraad gaat nog verder naar beneden de komende jaren.
Een belangrijke hoeksteen, zo niet het fundament, van de arbeidsverhoudingen in Nederland zijn collectieve afspraken over arbeidsvoorwaarden tussen werkgevers(organisaties) en vakbonden. Zelfs het in de Wwz neergelede nieuwe ontslagrecht, hebben we aan dit overleg te ‘danken’. Waar er veel kritiek was op bijvoorbeeld het meeschrijven van de ING-bank aan fiscale regels voor ingewikkelde obligatieconstructies, is het binnen de polder volstrekt bon ton om wettelijke maatregelen af te stemmen met of zelfs (mede) te laten vormgeven door de sociale partners. Die laatste term is veelzeggend. Hoewel af en toe de trom van ‘het primaat van de politiek’ wordt geroerd, zou je hen als mede- of hulpwetgever kunnen zien. Wel is op een aantal terreinen hun rol formeel teruggedrongen: de uitvoering van de werknemersverzekeringen is hun bijvoorbeeld ontnomen en de regering is niet langer verplicht om de SER over onderdelen van sociaal-economisch beleid te raadplegen.
Los daarvan zijn cao’s thans bepalend voor de arbeidsvoorwaarden voor de overgrote meerderheid van de werknemers, georganiseerd of niet. In feite strekken cao-afspraken werkgever en werknemer tot wet. Ze
zijn misschien zelfs belangrijker dan de wet. Wetten bieden – vaak in polderoverleg bepaalde – kaders, maar voor de in concreto geldende opzegtermijn, de scholingsvoorzieningen, de ontslagvergoeding en het maandsalaris zal de werknemer in de eerste plaats de cao, niet de wet dienen te raadplegen. Op zichzelf is het ook reuzehandig dat het cao-instrument bestaat. Het bespaart individuele werkgevers en werknemers een hoop gedoe, geregel en geonderhandel. De cao toepassen en klaar. Een compleet pakket, inclusief afspraken over zaken waarvan ze zich nooit bewust waren dat die ook wel eens nuttig zouden kunnen zijn.
Gegeven het belang van cao’s, is de slinkende achterban van de vakbonden zorgelijk. Het beeld doemt op dat cao-onderhandelen, naast handwerken, koersbal en bridge, als dagbesteding ingezet gaat worden op de
bejaardensoos. Weinig constructieve verwijten gaan nu al over en weer tussen de generaties. Die jongeren van tegenwoordig – pakweg iedereen onder de 45 – zouden geen idealen meer hebben. De ouderen van de vakbond zouden daartegenover alleen maar aan hun eigen belangen (behoud pensioen en ontslagvergoeding) denken. De solidariteitstroef wordt vanuit beide kampen opgeworpen: de ander moet vooral zijn steentje bijdragen. De vraag hoe lang het huidige stelsel en het cao-fundament daaronder nog houdbaar zijn, lijkt me al met al gerechtvaardigd.
In zijn advies uit 2013 ziet ook de SER de bedreigingen voor het huidige stelsel onder ogen (SER-advies Verbreding Draagvlak cao-afspraken, nr. 2013/03). Hij beveelt onder meer van harte aan dat de bonden hun
ledenbestand uitbreiden en daarmee ook verjongen. Ik vraag me echter af of dat nog tijdig tot een verandering gaat leiden. Zelfs als de bonden meer gaan twitteren of flashmobben of andere hippe acties gaan ondernemen voor de next generation. Ook het ombouwen van bonden tot ANWB-achtige service organisaties, voor rechtshulp en korting op bezoek aan musicals en musea, lijkt het tij tot nu toe niet te kunnen keren. Een terugkeer naar klassiek radicaal actievoeren, zoals onder leiding van de huidige SP-voorzitter is gebeurd in de schoonmaakbranche, heeft in die specifieke sectoren wel tot veranderingen geleid. Het doet echter niet af aan de algemene tendens. De kaars brandt nog even wat feller, vlak voor zij uitdooft.
Ik schep er geen genoegen in om de cao-Cassandra uit te hangen. Waar anderen nog de noodklok luiden, ben ik toch bang dat zo onderhand de doodsklok onvermijdelijk wordt. Als ik om me heen kijk in het wereldje van
arbeidsrechtprofessionals, is de overgrote meerderheid geen fan, laat staan lid van een vakbond. Om over mijn studenten nog maar te zwijgen. Waar het volgens de SER misschien nog vijf voor twaalf is, is het volgens mij toch al aanzienlijk later. In haar column in dit blad (TRA 2015/44, afl. 5) is Sick dan ook terecht bezorgd over het gebrek aan creativiteit bij de sociale partners.
Collectieve afspraken zijn evenwel ongelofelijk belangrijk voor zowel werkgevers als werknemers. Zeker kleine werkgevers zijn simpelweg niet in staat om de benodigde arbeidsvoorwaarden allemaal zelf te regelen. Dat
individuele werknemers niet de macht of expertise hebben, is in essentie niet anders dan toen het arbeidsrecht in de 19e eeuw werd ‘uitgevonden’.
Als we het bestaande systeem van collectieve arbeidsvoorwaardenvorming, dat met horten en stoten heus niet zo onaardig werkt, overeind willen houden, zal er wel iets moeten gebeuren. In het SER-advies wordt daartoe een aantal aanzetten gegeven. Zoals verandering van cao’s, die meer een raamwerk voor individueel maatwerk zouden moeten worden. Op zichzelf lost dat het representativiteitsprobeem nog niet op. Het biedt
werkgevers en werknemers echter wel de mogelijkheid om collectieve afspraken die hun niet zinnen bij te stellen. Voor zover het standaard-pakket hun past, kunnen ze dat omarmen. Werkgevers en werknemers
stemmen dan met de voeten, als het ware. Een soort referendum achteraf over de cao. Cao’s moeten het dan vooral van hun inhoudelijke kwaliteit en nut voor de betrokken individuele werkgevers en werknemers hebben, niet van de ledenaantallen van de cao-partijen. Geen ‘alternatief voor vakbond’ dus, maar een alternatieve vorm van representativiteit van die bonden. Bonden en werkgeversorganisaties zullen
genoeg voeling met hun achterban – jong, oud, groot, klein – moeten hebben om een voor hen acceptabel pakket bij elkaar te onderhandelen. Anders kiest die ‘achterban’ voor afwijkend maatwerk.
Uiteraard is die andere benadering niet zonder problemen. Hoe voorkom je cherry picking? Hoe zorg je ervoor dat de noodzaak van maatwerkafspraken individuele partijen niet te veel wordt? Ik meen echter wel dat we anders moeten gaan denken. De macht en legitimatie van vakbonden, gelegen in hun blokvorming, zijn tanend. Opdat we een werkbaar en fatsoenlijk arbeidsrecht behouden, zullen cao’s en de onderhandelingen daarover op een andere manier worden vormgegeven.
Column
Representativiteit is een illusie
- Geschreven door Prof. mr. B. Barentsen
Alle verschenen columns kunt u ook nog eens rustig nalezen. Reeds verschenen zijn:
2018
Aflevering 13
Experimenteren of regelen. Vervroeging van rechterlijke bemoeienis met arbeidsrechtelijke vragen
mr. H.W.M.A. Staal
Aflevering 12
VOF-arbeid
prof. mr. S.S.M. Peters
Aflevering 11
De prijs van het arbeidsrecht
prof. mr. R.A.A. Duk
Aflevering 9/10
Big data op de werkvloer
prof. mr. W.L. Roozendaal
Aflevering 7/8
Balancerende kloven van de arbeidsmarkt…
prof. mr. F.J.L. Pennings
Aflevering 6
De Europese Arbeidsautoriteit: een logische stap in de bestrijding van misstanden bij grensoverschrijdende arbeid?
prof. mr. M.S. Houwerzijl
Aflevering 5
Cin Cin!
Prof. mr. Barend Barentsen
Aflevering 4
Payroll: waarom moeilijk doen als het ook makkelijk kan
Prof. mr. Femke Laagland
Aflevering 3
Over het Regeerakkoord en een olifant
mr. drs. P.Th. Sick
Aflevering 2
Voorwoord (pre-packxit)
M.L. Lennarts, S.S.M. Peters & F.M.J. Verstijlen
Aflevering 1
Too weak @ #metoo
prof. mr. S.F. Sagel
2017
Aflevering 12
Een New Day of Groundhog Day?
Mr. A. Keizer
Aflevering 11
Een sociale pijler ook voor Nederland?
prof. mr. F.J.L. Pennings
Aflevering 10
Bekijk het een van een andere kant
mr. H.W.M.A. Staal
Aflevering 8/9
Het kat-en-muisspelletje met werknemers op tijdelijke contracten
Prof. mr. F.J.L. Pennings
Aflevering 6/7
Een Europees evenwicht herijkt?
Mr. R.A.A. Duk
Aflevering 5
Herziening van het ontslagrecht? Bezint eer ge begint ...
Prof. mr. M.S. Houwerzijl
Aflevering 4
De elite, het volk en het sociale recht
Prof. mr. W.L. Roozendaal
Aflevering 3
Oordelen zonder onderscheid
Mr. K.G.F. van der Kraats
Aflevering 2
One issue
Prof. mr. S.F. Sagel
Aflevering 1
Je maintiendrai
Prof. mr. B. Barentsen
2016
Aflevering 12
(Weg)kijken
Mr. dr. P.H. Burger
Aflevering 11
Sociale triple-A status EU? A vision alone will not suffice
Prof. mr. S.S.M Peters
Aflevering 10
“Wir schaffen es”: verantwoord welkom aan wat vreemd en nieuw is
Mr. H.W.M.A. Staal
Aflevering 8/9
De Participatiemaatschappij aan banden
Prof. mr. F.J.L. Pennings
Aflevering 6/7
De Raad van State, arbeidsrecht en wetgeving
Prof. mr. R.A.A. Duk
Aflevering 5
Een luchtballon in de wind
Mr. drs. K.G.F. van der Kraats
Aflevering 4
Langer doorwerken of langer werkloos zijn
Prof. mr. dr. W.L. Roozendaal
Aflevering 3
Aanmodderen in het oog van de storm of navigeren met een sociaal kompas?
Prof. mr. M.S. Houwerzijl
Aflevering 2
Representativiteit is een illusie
Prof. mr. B. Barentsen
Aflevering 1
Wwz: pas toe en leg uit!
Prof. mr. S.F. Sagel
2015
Aflevering 12
De weg naar de arbeidsmarkt
Mr. dr. P.H. Burger
Aflevering 11
Transitievergoeding: niet lappen maar kappen
Prof. mr. S.S.M. Peters
Aflevering 10
Het arbeidsrecht van de toekomst
Prof. mr. F.B.J. Grapperhaus
Aflevering 8/9
Wat gaan we er met ons allen van bakken?
Mr. H.W.M.A. Staal
Aflevering 6/7
Preventieve arbo wetgeving
Prof. mr. F.B.J. Grapperhaus
Aflevering 5
Franse toestanden
Mr. drs. P.Th. Sick
Aflevering 4
Schijnzelfstandigen: de sociale partners zijn nu aan zet
Prof. mr. F.J.L. Pennings
Aflevering 3
"Minder, minder, minder"? Over verlaging van beloningen en zo
Prof. mr. R.A.A. Duk
Aflevering 2
Doorwerkende AOW'ers: altijd voordelig!
Prof. mr. M.S. Houwerzijl
Aflevering 1
Broodroof
Prof. mr. B. Barentsen
2014
Aflevering 12
Het muizengaatje verdient de hoofdprijs
Prof. mr. S.F. Sagel
Aflevering 11
Voor de kleintjes mag het arbeidsrecht een paar onsjes minder zijn
Prof. mr. S.S.M. Peters
Aflevering 10
Participatiesamenleving
Mr.dr. P.H. Burger
Aflevering 8/9
Stop proletarisch winkelen op de Europese arbeidsmarkt
Mr. H.W.M.A. Staal
Aflevering 6/7
Een zinnig wetsvoorstel over klokkenluiders
Prof. mr. F.B.J. Grapperhaus
Aflevering 5
Ieder voor zijn eigen of een gezamenlijk activerend arbeidsmarktbeleid?
Prof. mr. F.J.L. Pennings
Aflevering 4
Van participatie en quota, en van het spekken van de kas
Mr. drs. P.Th. Sick
Aflevering 3
Drucker, Levenbach en het Wetsvoorstel Werk en Zekerheid
Prof. mr. R.A.A. Duk en prof. mr. F.B.J. Grapperhaus
Aflevering 2
Vraag naar en aanbod van arbeid in de participatiesamenleving
Prof. mr. M.S. Houwerzijl
Aflevering 1
Wolf
Prof. mr. S.F. Sagel
2013
Aflevering 12
De marathonman
Mr. dr. P.H. Burger
Aflevering 11
'Europees wat moet, nationaal wat kan'
Prof. mr. S.S.M. Peters
Aflevering 10
It's the implementation of the rule, stupid, not the rule as such
Mr. H.W.M.A. Staal
Aflevering 8/9
Weg met het ontslag op staande voet
Prof. mr. F.B.J. Grapperhaus
Aflevering 6/7
De polder wast witter?
Mr. R.A.A. Duk
Aflevering 5
Homo homini lupus
Mr. drs. P.Th. Sick
Aflevering 4
Naar een Nota Flexibiliteit en zekerheid 2.0
Prof. mr. F.J.L. Pennings
Aflevering 3
Euphemia
Mr. S.F. Sagel
Aflevering 2
Regeren is vooruit zien ...
Mr. S.F. Sagel
Aflevering 1
Ouder worden komt dagelijks voor
Prof. mr. B. Barentsen
2012
Aflevering 12
Langer werken
Mr. dr. P.H. Burger
Aflevering 11
Eerlijk zullen we alles delen - jong en oud op de arbeidsmarkt
Prof.mr. F.B.J. Grapperhaus
Aflevering 10
'The Times They Are A-Changin'
Mr. H.W.M.A. Staal
Aflevering 8/9
Gebruik van sociale media kan ernstige gevolgen hebben voor uw beroepsleven.
Dr. S.S.M. Peters
Aflevering 6/7
Het Kunduz-akkoord en het ontslagrecht
Mr. R.A.A. Duk
Aflevering 5
Driekwart dwingend recht: de werknemer voldoende beschermd?
Prof. mr. F.J.L. Pennings
Aflevering 4
Het ontslagstelsel volgens Koser Kaya: oude wijn, met een slecht etiket
Mr. drs. P.Th. Sick
Aflevering 3
Arbeidsparticipatie van vrouwen: 'Moet jij werken?'
Prof. mr. M.S. Houwerzijl
Aflevering 2
Factor 20 als smeermiddel tegen maatschappelijke (belonings)onrust?
Mr. M. van Eck
Aflevering 1
Kosten van normalisering
Prof. mr. G.J.J.Heerma van Voss
2011
Aflevering 12
Legitimatie, legitimatie, legitimatie. Over werkgevers, gele vakbonden en Kamerleden
Prof. mr. F.B.J. Grapperhaus
Aflevering 11
De ene aardbei is de andere nog niet
Dr. mr. P.H. Burger
Aflevering 10
De angst voor anders
Prof. mr. E. Verhulp
Aflevering 8/9
Overheid en arbeidsverhoudingen: we zijn warempel Sinterklaas niet
Mr. H.W.M.A. Staal
Aflevering 6/7
Hoe onzeker mogen onze pensioenen zijn?
Prof. mr. F.J.L. Pennings
Aflevering 5
De payroll-cao: over dingen die voorbijgaan?
Mr. M. van Eck
Aflevering 4
Wettelijke verankering van de ‘Balkenendenorm’ nabij?
Prof. mr. dr. M.S. Houwerzijl
Aflevering 3
Het ontslagrecht: een vierjarig bestand?
Mr. R.A.A. Duk
Aflevering 2
Europese invloed op het sociaal beleid
Prof. mr. G.J.J. Heerma van Voss
Aflevering 1
Een brug tussen de wal en het schip
Mr. J.M. van Slooten en mr. G. Boot
2010
Aflevering 12
Wie is hier nu echt zelfstandig op de arbeidsmarkt?
Prof. mr. F.B.J. Grapperhaus
Aflevering 11
Ontschillen op de arbeidsmarkt
Prof. dr. A.C.J.M. Wilthagen
Aflevering 10
Markt en politiek
Mr. H.W.M.A. Staal
Aflevering 8/9
En juristen kunnen niet rekenen ...?
Prof. mr. E. Verhulp
Aflevering 6/7
Minister Donner en de 'frauderende' zzp'ers
Prof. mr. F.J.L. Pennings
Aflevering 5
Brief aan de minister-president
Mr. M. Van Eck
Aflevering 4
Opzij?! Wettelijke streefcijfers voor vrouwelijke bestuurders en commissarissen
Mr. M.S. Houwerzijl
Aflevering 3
De bestuurder geen werknemer meer?
Prof. mr. G.J.J. Heerma van Voss
Aflevering 2
Welke toekomst heeft de medezeggenschap?
Mr. R.A.A. Duk
Aflevering 1
Een rapport over verhouding bestuur, commissarissen en institutionele belegger: waar is de werknemer?
Prof. mr. F.B.J. Grapperhaus
Gratis nieuwsbrief!
Wilt u om de week op de hoogte blijven van de ontwikkelingen op het gebied van het arbeidsrecht dan kunt u een GRATIS abonnement nemen op de nieuwsbrieven 'Inzicht in Arbeidsrecht' door hier te klikken.