Column

De Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid zit met een probleem: de Nederlandse/Europese arbeidsmarkt ervaart in toenemende mate de schaduwkanten van het vrije verkeer van werknemers in de EU. In augustus 2013 gaf Lodewijk Asscher met zijn Britse collega David Goodhart in de Volkskrant én The Independent een publiek noodsignaal af in de vorm van een 'Code Orange' tegen diverse misstanden. Oneerlijke concurrentie en oneigenlijke verdringing bij niet-tijdelijke tewerkstelling van arbeidsmigranten ondermijnen sociale bescherming van werknemers in de EU-lidstaten. Recentelijk (9 mei 2014) moest Asscher in een opiniebijdrage aan de Volkskrant en The Financial Times constateren dat er voor de nieuwe Europese Commissie nog heel wat werk aan de winkel is voordat het sein op groen kan. Hij formuleerde bij die gelegenheid drie concrete voorstellen voor een volgende Europese beleidsagenda. Totale arbeidsvoorwaardencoördinatie bij detachering; beëindiging van de 'goedkope truc van postbusondernemingen' (arbeidsvoorwaardelijk equivalent van de fiscaal geïnspireerde vlucht naar een land met het gunstigste belastingklimaat); en uitbreiding van de uit de bouwsector bekende ketenaansprakelijkheid. Voor Nederland zelf werd in dat verband een 'Wet aanpak schijnconstructies' aangekondigd. Ook kon Asscher verwijzen naar afspraken met Bulgarije, Polen en Roemenië over misbruikbestrijding als opstapje naar bredere samenwerking in EU-verband. Een onderbelicht en door de minister wellicht veel te optimistisch geschetst aspect van die noodzaak tot samenwerking is de institutionele handhaving. Die schiet door diverse oorzaken naar mijn oordeel een tikkeltje opvallender tekort dan het reguleringssysteem zelf. Enige Europese handhavingsrichtlijnen ten spijt. Door de combinatie van deregulering, privatisering en bezuiniging zijn toezicht en handhaving ten dele aan de overheid onttrokken of op zijn minst verzwakt en onder druk komen te staan. Daardoor functioneren bijvoorbeeld belastingdienst, arbeidsinspectie (Inspectie SZW), Voedsel- en Warenautoriteit en UWV niet zoals zou kunnen/moeten en vallen er gaten in controle en handhaving. In eerdere columns in dit blad stipte ik (aspecten) van dit groeiende probleem met zijn diverse consequenties aan. Zelfs cao-partijen slagen er vaak niet in de handhaving van fraaie eigen afspraken die verder gaan dan de wettelijke regel, met steun van een rechter of op eigen kracht, af te dwingen. Simpelweg omdat hun invloed niet ver genoeg strekt. Soms – en dat is wel heel pijnlijk – omdat de Rechtspraak door gebrek aan middelen een voorgelegde klus niet (snel genoeg) aankan. Tragisch zijn in dit verband de cijfers uit het jaarverslag van Asschers 'eigen' Inspectie SZW dat in dezelfde maand mei 2014 uitkwam als het opiniestuk van de minister: tegenover het complexer wordende onderzoekveld staan in vergelijking met 2011 aanmerkelijk minder inspecteurs (nu ruim 1100 fte, maar een verdere daling is voorzien) en controles (in twee jaar nagenoeg gehalveerd tot in totaal 4930....). Dat betekent vooral voor sectoren als bouw, detailhandel en horeca waar sommige werkgevers het traditioneel minder nauw nemen met fiscale en arbeidsvoorwaardelijke regels (en de arbeidsomstandigheden niet te vergeten), een wat al te ruimhartig vertrouwen in zelfregulerend vermogen. Volgens werkgeversorganisatie Bouwend Nederland (ook aangehaald in de Volkskrant van 9 mei 2014) is vooral de bouwsector met diverse vormen van onderaanneming de laatste vijf jaren een vechtmarkt geworden. Dat legt verantwoordelijkheden bij opdrachtgevers en hoofdaannemers, geeft vakbonden beïnvloedingsmogelijkheden, maar laat ook de overheid met te harer beschikking staande controlemechanismen niet buiten schot. Als de praktijk dan is – zoals een onderzoeker van de UvA schetst – dat de Inspectie SZW gemiddeld eens in de twintig jaar een bedrijf met een bezoek vereert, schieten controle en handhaving ernstig tekort. Bij gedetacheerde arbeidsmigranten uitgehaalde trucs als afwijkende urenoverzichten, dubbele loonspecificaties (voor intern respectievelijk extern gebruik) of onderbetaling als gevolg van veel te hoge kosteninhoudingen bederven de markt en gecoördineerde actie blijft uit. De aanleg van nieuwe onderdelen van de snelwegen A2 (Maastricht) en A4 (Delft) levert hier afschrikwekkende voorbeelden van, maar die komen in ieder geval nog in de openbaarheid. Net als de bouw van de RWE-centrale in het Eemshavengebied, die uitgemond is in gerechtelijke correctie van een Poolse onderaannemer wegens omvangrijke cao-ontduiking. Veel meer – zo moet gevreesd worden – speelt zich onder het oppervlak van de publieke aandacht af. De attentiewaarde van de oproep van Asscher is dus hoog, zijn appel komt allerminst te vroeg, maar is hoogstwaarschijnlijk niet genoeg. De nadere regulering waarom hij vraagt, zou om te beginnen aangevuld moeten worden met een poging van de EU – althans Eurolanden – om binnen een budgettaire Unie tot gemeenschappelijke uitgangspunten voor belastingheffing te komen. De om andere redenen inmiddels befaamde Franse econoom Thomas Piketty merkt in een manifest voor een sociaal Europa de gangbare fiscale concurrentie tussen landen zelfs aan als hoofdoorzaak van werkloosheid (onevenredige lastendruk op arbeid en consumptie en ten opzichte van kleine ondernemingen, terwijl multinationals het land met de laagste belastingheffing voor het uitkiezen hebben). Ook sociale wapens tegen misbruik van 'goedkope arbeid' zouden de betrokken lidstaten volgens Piketty beter op elkaar af moeten stemmen. Een gelijk speelveld op de arbeidsmarkt van de EU – om te beginnen in de Eurolanden – is echter niet alleen een kwestie van (aan te scherpen) regels. Het is vooral zaak op alle niveaus een gecoördineerd handhavingsbeleid te bewerkstelligen. In die beleidscoördinatie spelen nationaal én Europees zowel parlementen ten opzichte van overheden (met haar instituties) als werkgevers- en werknemersorganisaties (met de eigen instituties) hun rol, waar nodig aangevuld met rechterlijke instanties die de handhaving van tanden voorzien. Een recent voorbeeld dat navolging verdient, is het FNV Bureau Handhaving en Naleving, maar nog beter zou het zijn als alle afzonderlijke bespelers van de Europese arbeidsmarkt het handelen op elkaar gaan afstemmen. Economie is – ook in de EU – vertrouwen opbouwen en daarin kan een hechtere sociale samenhang het cement worden.