Column

Zomer 1991, het was warm en het ging er heet aan toe.

SER-overleg op hoog niveau, met leden van het kabinet-Lubbers III (Kok/Ter Veld) op reikafstand. De volgens sommigen (Lubbers zelf incluis) onhoudbare WAO verhitte de gemoederen. Waar overeenstemming tussen Kroonleden, vakbonden en werkgevers - en in ieder geval tussen de eerste twee geledingen - over het aan het werk krijgen van een deel van de ‘arbeidsongeschikten’ nabij leek, spatte de boel uiteen op een benauwde onweersavond. Op instigatie van de economen Wolfson en Zalm kozen de Kroonleden alsnog voor (veel) strengere toegangsregels tot de uitkering. Het lang gekoesterde idee dat de crux in de uitvoering zat, werd prijsgegeven. De ordinaire reden: “We vertrouwen die GMD-artsen niet, die iedereen met een vlekje in de WAO dumpen”.

Een parlementaire enquête over de uitvoering van de sociale zekerheid (Commissie-Buurmeijer), de teloorgang van de GMD en de ontmanteling van het GAK én de publieke arbeidsvoorziening verder, zitten we met de brokken in de vorm van een verwaarloosde uitvoeringsorganisatie. Met zijn advies 1991/15 over ‘Ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid’ had de SER geschiedenis kunnen schrijven door luiken te openen en accenten te verleggen. Niet als primaire reflex bij ieder sociaal vraagstuk koersen op regelverandering. In plaats daarvan concentratie op het perfectioneren van de uitvoering van bestaande regels. Als het al zo is dat (sommige) verzekeringsartsen en arbeidsdeskundigen van uitvoeringsinstellingen niet deugen en als de invloed van vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers (soms) tot gemanipuleerde besluiten leidt, doe daar dan wat aan. Ruim twintig jaar verder zijn alle in principe gezonde kinderen in de waan van vele politieke dagen met het badwater weggegooid. Of we het nu hebben over arbeidsvoorziening (trefwoord: Gewestelijk Arbeidsbureau), uitvoering van de sociale verzekering (bedrijfsverenigingen, deels gebundeld in GAK) of arbo-zorg als overheidstaak, de instituties moesten er allemaal aan geloven. Niet eenmaal, maar steeds opnieuw verschoten zij van kleur, inhoud en omvang. Nu eens wat meer marktinvloed en private ‘prikkels’ toegelaten, dan weer wat op de rem gestaan. Maar als gemeenschappelijk kenmerk van operaties die zich in een tijdsbestek van die twintig jaar voordeden: permanente onrust, steeds wisselende regels, slinkende middelen voor een op de persoon gerichte uitvoering, vertrek van gemotiveerd personeel en schrikbarend verlies aan kwaliteit en resultaat. De automatiseringsperikelen bij het UWV - waar men nota bene om kostenredenen overstapt van direct contact met werkzoekenden op een daarvoor totaal ongeschikte haperende website - spreken boekdelen.

Kan het anders? Jazeker, het is nooit te laat om te leren van mislukkingen. Eerstens zouden we ons de les van voorgangers als Asscher-Vonk en Fase kunnen inprenten dat er een onverbrekelijke samenhang is tussen ontslagrecht (of arbeidsrecht i.h.a.), sociale zekerheid en arbeidsvoorziening. Als het communicerende aspect van deze vaten veronachtzaamd wordt, gaat dit ten koste van effectiviteit en efficiëntie en vallen te veel mensen buiten de boot. Tweedens zou bij plannen om aan ontslagrecht en uitkeringsregels te sleutelen, het accent totaal verlegd moeten worden. Afgezien van de noodzaak extra groepen (tot nu toe van bescherming verstoken) onder het systeem te brengen, heeft verandering van inhoudelijke regels vooralsnog geen prioriteit. Daar staat dan wel tegenover dat er optimaal geïnvesteerd wordt in het optuigen van een integrale publieke uitvoeringsorganisatie. Met voldoende middelen/personeel om op alle deelgebieden waar van werk afhankelijke personen mee te maken krijgen, regels tot perfecte uitvoering te brengen. ‘Publiek’ omdat het bij de genoemde deelgebieden om algemeen belang, overheidstaken en sociale grondrechten gaat. Tegengaan van bureaucratisering zal leidraad zijn, ook al zijn procedureregels onvermijdelijk. Het private veld organiseert zich zonder publieke middelen als een dienstverlenende schil om de publieke institutie, van advocaat tot verzuimbegeleider en uitzendbureau. De regelfetisjist zal - in het belang van de uitvoering als centraal instrument - de eis voorgehouden worden: “voor elke nieuwe inhoudelijke regel dienen er minimaal twee afgeschaft te worden”.

Opzet en vormgeving van het uitvoeringinstituut en de decentrale aftakkingen daarvan zouden gestalte kunnen krijgen in een project van pakweg een jaar van samenwerkende universiteiten waarin niet alleen juristen en economen, maar bijvoorbeeld ook bestuurskundigen participeren. Als mijn veronderstelling juist is dat de ‘implementation of the rules’ enige tijd stiefmoederlijk behandeld is, is het nu zaak er serieus en zorgvuldig werk van te maken (‘the devil is in the details’, nietwaar?). Het fonds dat nog steeds het kapitaal van het geliquideerde GAK beheert, zou - naast de overheid en de universiteiten zelf - een wezenlijk deel van de financiering op zich kunnen nemen, want een zinvoller besteding van dat kapitaal valt bijna niet te bedenken. Maar meer dan geld zijn inspiratie en creativiteit nodig om Nederland te behoeden voor een op de arbeidsmarkt zoekgeraakte generatie jongeren en buitenspel staande ouderen en personen met een beperking.