Column

Groei van vrouwelijk arbeidsaanbod wegens dalende huizenprijzen vergt omslag in arbeid en zorgbeleid.

Al jaren breken beleidsmakers en onderzoekers zich het hoofd over de vraag hoe de arbeidsparticipatie van vrouwen opgekrikt kan worden. Er is van alles bedacht om meer vrouwen tot werken te verleiden en liefst tot grotere banen: subsidiëring en promotie van kinderopvang (www.datgunjeiederkind.nl), verlofmogelijkheden, recht op arbeidsduuraanpassing. Maar Nederlandse vrouwen happen niet voldoende toe. 76% werkt nu in deeltijd. Hun gemiddelde arbeidsduur ligt met 25 uur per week ver onder het Europese gemiddelde van 34 uur. Volgens het SER-rapport Tijden van de samenleving (maart 2011) zal hier niet snel verandering in komen; 2% van de vrouwen met een deeltijdbaan zegt graag voltijd te willen werken. Driekwart van de vrouwen zou echter meer uren gaan werken of weer aan het werk gaan als arbeid en zorg beter te combineren zijn.
In tegenspraak hiermee is de huidige toename van vrouwen op de arbeidsmarkt. Arbeidseconoom Theeuwes noemt dit in Het Financieele Dagblad van 3 januari 2012 zelfs een van de belangrijkste verklaringen voor de groei van de werkloosheid sinds juni 2011. Volgens Theeuwes worden vrouwen vooral over de streep getrokken omdat het modale gezinsbudget al drie jaar lang daalt. De dalende huizenprijs zorgt er bovendien voor dat mensen zich armer gaan voelen. Voor vrouwen zijn er nog banen beschikbaar omdat typische vrouwensectoren als de zorg, de groothandel en de detailhandel nog personeel vragen. In typische mannensectoren neemt daarentegen de kans op ontslag toe, nu de overheid de crisis niet tempert met deeltijd-WW maar fors gaat bezuinigingen.
Wat beleidsmakers al jarenlang in het kader van 'arbeid en zorg' proberen te bewerkstelligen, wordt dus door economische crisis en dalende huizenprijzen ineens gerealiseerd. Het verband tussen eigen woningbezit, lasten van de hypothecaire lening en arbeidsmarktparticipatie van vrouwen is al vaker door arbeidseconomen gesignaleerd. Zo schreef Bovenberg bijvoorbeeld in zijn OSA-paper uit 2003 over de nieuwe levensloopbenadering, dat de spectaculaire huizenprijsstijging sinds begin jaren negentig van de vorige eeuw direct te herleiden was tot het toenemende aantal tweeverdieners. En de jonge werkende moeders die ooit massaal in de WAO belandden, leden volgens sommige economen vooral aan de 'hypotheeklastenziekte'.
Moeten we iets met deze nieuwe ontwikkeling? Naar mijn mening wel. Allereerst kan bevordering van de arbeidsparticipatie van vrouwen worden afgevoerd van de beleidsagenda. Met de prikkel tot werken zit het voorlopig wel goed; de dalende huizenprijs blijft druk uitoefenen op het modale gezinsbudget, al dan niet gecombineerd met een toekomstige beperking van de hypotheekrenteaftrek, versoepeling van het ontslagrecht en beperking van de WW-uitkeringsduur. Kunnen de aangekondigde maatregelen om arbeid en zorg beter te combineren, dan in de prullenbak? Integendeel, er zou juist een tandje bijgezet moeten worden! Moeders die puur uit financiële noodzaak de arbeidsmarkt opgaan, kunnen het zich zeker niet permitteren meer geld uit te geven aan kinderopvang of gastouders. Verlof dat onbetaald is, baat hun uiteraard ook niet.
Afgezien van een kleine tegemoetkoming voor vrouwen die net bevallen zijn van een baby die langere tijd in het ziekenhuis moet blijven, voorziet het door Roozendaal in dit nummer besproken wetsvoorstel Modernisering verlofregelingen echter niet in (beter) betaald verlof. Er wordt vooral ingezet op flexibilisering van de bestaande verlofmogelijkheden. En dat terwijl uit recent onderzoek van het SCP (Verlof vragen, november 2011) blijkt dat de huidige wettelijke verlofmogelijkheden zwaar onderbenut worden. Vooral bij langdurende situaties zoals mantelzorg valt de discrepantie tussen behoefte en gebruik van verlof op. Als hoofdreden houden de onderzoekers het op de 'zuigende kracht' van het werk. Het voor de hand liggende verband met juist het onbetaald zijn van het verlof kan niet vastgesteld worden omdat, zo constateren zij droogjes, de gebruikte enquêtegegevens hierover geen vragen bevatten (!). De stelling van het kabinet in zijn toelichting bij het wetsvoorstel, dat uit onderzoek niet blijkt dat meer betaald verlof nodig is, is daarmee van betrekkelijke waarde.
Nu de wettelijke regeling van vakantie en verlof sinds 1 januari 2012 is aangescherpt, zal de mogelijkheid om een stuwmeer van vakantiedagen aan te houden als (betaalde) buffer voor gezinscalamiteiten, eveneens verdwijnen. Kortom, wie gaat de rekening betalen voor de verhoogde arbeidsparticipatie van vrouwen totdat de hypothecaire lasten afgenomen zijn tot een aanvaardbaar niveau? Dat is het Nederlandse kroost, dat tot nu toe uit Unicefonderzoek (2010 en 2008) steeds als het gelukkigst naar voren komt. Zweedse en Finse kinderen staan op plaatsen twee en drie, maar kunnen dankzij de daar ruimhartig gefinancierde ouderschapsverloven de komende jaren de Nederlandse kinderen van de eerste plaats stoten.
Wat leert ons dit? Allereerst dat het huidige anderhalfverdienersmodel voor kinderen (kennelijk) superieur is aan een tweeverdienersmodel. Als hieraan echter niet meer valt te ontkomen, dan verdient het Scandinavische model serieuze overweging. Hierbij worden ouders gestimuleerd door (van overheidswege!) betaalde verlofmogelijkheden zelf de zorg voor jonge kinderen op zich te nemen. Ook de mogelijkheid om naar school te gaan vanaf 2,5 jaar, naar Belgisch voorbeeld, verdient nadere beschouwing. En waar kinderopvang nodig blijft, moet de pedagogische kwaliteit voorop staan. De kwaliteit van de Nederlandse kinderopvang blijkt namelijk al sinds 1995 te dalen.
Bij toekomstig arbeid-en-zorg-beleid moet dus stelselmatig het belang van het kind betrokken worden. Als het voor kinderen niet goed toeven is in de tweeverdienersmaatschappij, komt het kostwinnersideaal vanzelf weer boven drijven. Zo lang geleden is het nog niet dat de econoom Tinbergen schreef (in Socialisme en Democratie 1978): 'Een kinderbewaarplaats is nodig in een maatschappij waar uit armoede de beide ouders moeten werken; niet in een welvarende maatschappij'.